|
Jako początek komputeryzacji Pracowni Reprograficznej Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu można przyjąć pierwszą połowę 1998 roku. W okresie tym zostały poczynione konkretne działania mające na celu stworzenie pierwszego stanowiska do digitalizacji zbiorów
BUWr. Stanowisko to miało być również pierwszym zestawem komputerowym, który został zainstalowany w Pracowni Reprograficznej. Ówczesnym działaniom przyświecały dwa podstawowe, nadal aktualne cele:
1. umożliwienie wykonywania reprodukcji w postaci cyfrowej na zlecenia czytelników;
2. ułatwienie dostępu do zbiorów specjalnych poprzez stworzenie ich cyfrowych odpowiedników.
Cel pierwszy został w pewnym stopniu narzucony przez użytkowników Biblioteki, którzy coraz częściej sygnalizowali potrzebę uruchomienia usługi dającej im możliwość otrzymania zamawianych materiałów bibliotecznych w formie cyfrowej. Rozwiązanie takie jest również korzystne dla BUWr, ponieważ ta forma obsługi czytelników staje się coraz tańsza i prostsza. O ile można powiedzieć, że pierwszy cel został w pewnym stopniu zrealizowany poprzez zorganizowanie, ciągle obecnie udoskonalanego systemu obsługi czytelników, to w przypadku celu drugiego trzeba przyznać, że Biblioteka jest dopiero na początku drogi tworzenia cyfrowego zasobu, będącego odpowiednikiem bezcennych zbiorów specjalnych. Trzeba jednak zaznaczyć, że poczynione do dzisiaj działania związane z digitalizacją zbiorów przybliżyły BUWr do założonego celu i stanowią spory bagaż doświadczeń, który jest punktem wyjścia do podejmowania dalszych przedsięwzięć.
Planowanie jakichkolwiek działań związanych z tworzeniem biblioteki cyfrowej, czy systemu digitalizacji oraz udostępniania zbiorów jest bardzo trudne i ryzykowne. Powodem tego stanu rzeczy jest szybkie starzenie się technologii teleinformatycznych, co niesie ze sobą ryzyko zainwestowania w sprzęt lub oprogramowanie, które może w krótkim czasie okazać się nieużyteczne, oraz brak standardów i norm charakteryzujących funkcjonowanie biblioteki cyfrowej.
Pierwsze stanowisko do digitalizacji zbiorów BUWr zostało uruchomione na początku 1999 roku. Skonfigurowano je na bazie skanera płaskiego DuoScan firmy AGFA. Ponieważ skanowanie bezcennych materiałów bibliotecznych na skanerze płaskim jest ryzykowne ze względu na możliwość ich mechanicznego uszkodzenia oraz zbyt długie naświetlanie oryginału, do procesu digitalizacji wykorzystano również aparat fotograficzny Nikon F100. Rozwiązanie takie jest bardziej czasochłonne, ponieważ do skanowania trzeba przygotować film negatywowy, lub w niektórych przypadkach, odbitki fotograficzne, ale jest zdecydowanie bardziej bezpieczne dla oryginału. Ma ono jeszcze jedną zaletę - umożliwia digitalizację obiektów o formacie większym od A4, które nie mieszczą się na skanerze płaskim. Tak zorganizowane stanowisko umożliwiło przeprowadzenie digitalizacji grafik
Fr. B. Wernera, znajdujących się w dziele zatytułowanym
Topographia Silesiae = Topografia Śląska, które obecnie są udostępniane w Czytelni Zbiorów Specjalnych i budzą coraz większe zainteresowanie wśród czytelników. Ponadto, skaner DuoScan jest cały czas wykorzystywany do realizowania bieżących zleceń składanych przez użytkowników Biblioteki.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w procesie komputeryzacji Pracowni Reprograficznej był zakup skanera do mikroform. BUWr dysponuje dosyć pokaźnym zbiorem mikrofilmów i mikrofisz, w związku z czym zaistniała potrzeba uruchomienia stanowiska, które umożliwiłoby digitalizowanie treści przechowywanych w takiej postaci. Organizowanie tego stanowiska zbiegło się w czasie z pracami, prowadzonymi przez dyrekcję Muzeum Miedzi w Legnicy, dotyczącymi wydania w postaci elektronicznej pierwszych 43 (legnickich) numerów
Pioniera - Dziennika Dolno-Śląskiego. Wydawnictwo to powstało na bazie zeskanowanego materiału z mikrofilmu, który znajduje się w zbiorach BUWr i było dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością stworzenia stanowiska do digitalizacji mikroform.
W drugiej połowie 2000 roku udało się uruchomić w Pracowni Reprograficznej pierwsze stanowisko do digitalizacji mikroform. Powstało ono na bazie istniejącego już zestawu komputerowego, do którego podłączono skaner Canon MS 500. Dzięki niemu zdigitalizowano już wiele dzieł, między innymi w całości 5 tomów Topografii Śląska
Fr. B. Wernera (część opisową), które w połączeniu z kolorowymi grafikami stanowią kompletne dzieło w całości udostępniane czytelnikom w postaci elektronicznej. Na płytach CD udostępniany jest także, zdigitalizowany przy pomocy skanera do mikroform, Katalog dawnej Biblioteki Miejskiej, z którego korzystają też pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej. Na bieżąco realizowane są również zamówienia na skanowanie mikroform, składane przez użytkowników Biblioteki, którzy coraz częściej korzystają z tej formy udostępniania materiałów bibliotecznych. Do Pracowni Reprograficznej trafiają często zamówienia na digitalizację mikroform spoza Biblioteki, co jest sygnałem, że usługa ta cieszy się rosnącą popularnością i dowodzi zasadności zainwestowania w sprzęt wysokiej klasy.
Coraz większa ilość materiałów typowanych do digitalizacji oraz wzrastające zainteresowanie użytkowników Biblioteki tą formą udostępniania zbiorów, wymuszają ciągłą rozbudowę struktury techniczno-organizacyjnej wykorzystywanej w Pracowni Reprograficznej. Aby sprostać oczekiwaniom użytkowników oraz pracowników BUWr, konieczne było podjęcie decyzji o odseparowaniu prac związanych z obróbką zasobów cyfrowych od stanowiska służącego do ich pozyskiwania. Wiązało się to z koniecznością stworzenia nowego stanowiska komputerowego wyposażonego w odpowiednie oprogramowanie. W rezultacie pod koniec 2002 roku powstało nowe stanowisko komputerowe, które w znacznym stopniu odciążyło „uniwersalny zestaw do wszystkiego”. Pracownia Reprograficzna dysponowała zatem już dwoma stanowiskami do digitalizacji zbiorów. Na jednym prowadzona była digitalizacja mikroform i wykonywane wydruki czarno-białe na drukarce laserowej (format A4 i A3), a na drugim obróbka i porządkowanie plików, nagrywanie płyt CD, skanowanie materiałów refleksyjnych i transparentnych na skanerze AGFA DuoScan oraz wykonywanie kolorowych wydruków.
Mimo przeprowadzenia optymalizacji konfiguracji sprzętowej, posiadanych przez Pracownię Reprograficzną zestawów komputerowych, nadal dawał się odczuć niedobór stanowisk. Utrudniał on realizację wszystkich zadań stawianych przed Pracownią, która miała obsługiwać planowaną digitalizację zbiorów BUWr oraz realizować bieżące zlecenia użytkowników Biblioteki. W rezultacie rozpoczęto starania o utworzenie kolejnego stanowiska, które miało zostać skonfigurowane ze skanerem AGFA DuoScan i tym samym przejąć zadania związane ze skanowaniem materiałów refleksyjnych i transparentnych oraz wykonywaniem kolorowych wydruków. Docelowo miało ono również obsługiwać kolejny skaner do mikroform, którego zakup był planowany w związku z szybko rosnącym zainteresowaniem czytelników skanowaniem mikrofilmów, jak również z planowaniem digitalizacji całych roczników wybranych czasopism. Efektem wspomnianych starań był zakup nowego komputera w połowie 2003 roku, co umożliwiło utworzenie trzeciego stanowiska do digitalizacji zbiorów.
Pod koniec 2003 roku do Pracowni Reprograficznej zakupiono kolejny skaner do mikroform Canon MS 300 oraz aparat cyfrowy Nikon D100. Skaner do mikroform Canon MS 300 oprócz realizacji celu, jakim było zwiększenie ilości skanowanych mikroform, umożliwił również digitalizowanie zbiorów na wyższym poziomie jakości. Jego parametry techniczne pozwalają na przygotowywanie plików w odcieniach szarości i w maksymalnej rozdzielczości 600 dpi. Skaner Canon MS 500 umożliwiał tworzenie plików tylko czarno-białych (line-art) w maksymalnej rozdzielczości 400 dpi. Dzięki temu sprzętowi Pracownia Reprograficzna jest w stanie zaspokoić oczekiwania szerszej rzeszy użytkowników Biblioteki, jak również prowadzić planowaną digitalizację na wyższym poziomie.
Aparat cyfrowy Nikon D100 przejął zadania aparatu fotograficznego Nikon F100, dzięki czemu obniżyły się koszty digitalizacji kolorowych obiektów. Wykorzystywany jest również do przygotowywania materiałów na potrzeby serwisu internetowego BUWr. oraz do dokumentowania wydarzeń związanych z Uniwersytetem Wrocławskim.
Odseparowanie stanowiska do obróbki danych od stanowisk do digitalizacji zbiorów miało jeszcze inne dodatkowe korzyści. W pierwszej połowie 2003 roku Pracownia Reprograficzna zaangażowała się, wraz z innymi oddziałami, w budowanie nowego serwisu internetowego Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
- http://www.bu.uni.wroc.pl/. W związku z tym stanowisko do obróbki plików stało się również warsztatem obsługującym biblioteczne strony internetowe, między innymi również stronę internetową Pracowni Reprograficznej -
http://www.bu.uni.wroc.pl/reprog/.
Drugie półrocze 2004 roku można określić jako przełomowe dla działań związanych z organizacją digitalizacji w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W tym czasie dzięki poczynionym przez BUWr inwestycjom powstały dwa nowe, profesjonalne stanowiska komputerowe. Jednym z nich jest stanowisko do digitalizacji zbiorów specjalnych wyposażone w skaner do książek OS 10000 TT firmy Zeutschel, który zapewnia bardzo wysoką jakość produkowanych plików „master” oraz w bardzo znacznym stopniu minimalizuje ryzyko uszkodzenia bezcennych zbiorów. Drugie stanowisko, zaprojektowane do digitalizacji katalogów kartkowych, zostało zbudowane w oparciu o wysokiej klasy skaner przemysłowy Scamax 401 firmy InoTec oraz oprogramowanie DPUScan. Dzięki takiemu rozwiązaniu możliwe jest znaczne zautomatyzowanie procesu digitalizacji katalogów kartkowych znajdujących się w BUWr, czego pierwsze efekty można już oglądać na stronie internetowej -
http://www.bu.uni.wroc.pl/katalogi/kartkowy/index.html.
Obecnie w Pracowni Reprograficznej BUWr działa pięć stanowisk komputerowych, zaprojektowanych do digitalizacji zbiorów:
1. Stanowisko do digitalizacji zbiorów specjalnych (zestaw komputerowy, skaner do książek Zeutschel OS 10000 TT) - jest wykorzystywane do skanowania książek na zlecenia czytelników i w ramach planowanej digitalizacji zbiorów BUWr.
2. Stanowisko do digitalizacji mikroform (zestaw komputerowy, skaner Canon MS 300) - jest wykorzystywane do skanowania mikrofilmów i mikrofisz na zlecenia czytelników i w ramach planowanej digitalizacji zbiorów BUWr.
3. Stanowisko do obróbki plików, archiwizacji danych, digitalizacji materiałów refleksyjnych i transparentnych oraz mikroform, sporządzania kolorowych wydruków (zestaw komputerowy, skaner AGFA DuoScan, aparat cyfrowy Nicon D100, kolumna reprodukcyjna, drukarka atramentowa Lexmark 3200, skaner do mikroform Canon MS 500) - jest wykorzystywane głównie do realizowania bieżących zamówień użytkowników Biblioteki oraz wspomaga pozostałe stanowiska w realizowaniu planowanej digitalizacji zbiorów BUWr.
4. Stanowisko do obróbki plików, archiwizacji danych, aktualizacji stron WWW i wykonywania czarno-białych wydruków (zestaw komputerowy z oprogramowaniem graficznym oraz do tworzenia stron internetowych, drukarka laserowa HP LaserJet 5100) - jest wykorzystywane głównie do obróbki, porządkowania i archiwizacji danych pozyskanych na stanowiskach do digitalizacji, realizowania bieżących zleceń, wykonywania wydruków głównie na zamówienie czytelników, aktualizacji witryny internetowej BUWr oraz zdalnej obsługi użytkowników Biblioteki.
5. Stanowisko do digitalizacji katalogów kartkowych (zestaw komputerowy, skaner przemysłowy Scamax 401 firmy InoTec) - jest wykorzystywane do skanowania kart katalogowych.
Pisząc o komputeryzacji pracowni do digitalizacji zbiorów trzeba również wspomnieć o organizacji systemu udostępniania cyfrowych zasobów. Obecnie użytkownicy Biblioteki mają do dyspozycji dwie formy korzystania z materiałów bibliotecznych w postaci cyfrowej:
1. mogą przeglądać je na stanowiskach komputerowych zainstalowanych w Czytelni Zbiorów Specjalnych oraz w poszczególnych oddziałach BUWr;
2. mogą zamówić ich kopie i otrzymać je na płycie CD lub poprzez Internet.
Do udostępniania zbiorów na miejscu w Bibliotece wykorzystywane są zestawy komputerowe zainstalowane w poszczególnych oddziałach oraz w Czytelni Zbiorów Specjalnych. Nie wszystkie jednak są odpowiednio skonfigurowane a wiele z nich wymaga modernizacji lub wymiany na nowszy sprzęt. W przypadku zbiorów specjalnych ich cyfrowe odpowiedniki w zdecydowanej większości są i będą plikami graficznymi, więc do ich przeglądania potrzebne są odpowiednio przygotowane komputery. Trudno więc jest w obecnej chwili zapewnić czytelnikom komfortowe warunki do pracy z digitalizowanymi zbiorami tym bardziej, że komputery, z których mogą korzystać są jednocześnie narzędziem pracy bibliotekarzy pracujących w poszczególnych oddziałach BUWr.
Alternatywą dla korzystania z cyfrowych zasobów na miejscu (w Bibliotece) jest możliwość zamawiania ich kopii. Użytkownicy Biblioteki mają do wyboru kilka usług oferowanych w Pracowni Reprograficznej BUWr, dzięki którym mogą korzystać z digitalizowanych materiałów bibliotecznych poza murami BUWr. Należą do nich: »
skanowanie oryginałów, » skanowanie mikroform, »
kopiowanie plików, » wydruki.
Pełny wykaz usług reprograficznych wraz z ich opisem dostępny jest na stronie
http://www.bu.uni.wroc.pl/reprog/uslugi.html.
Od początku 2004 roku zamówienia na usługi reprograficzne można składać przy pomocy Internetu. Dzięki systemowi zdalnej obsługi użytkowników niektóre z nich są również realizowane przez Internet. Cały pakiet usług online opisany jest na stronie
http://www.bu.uni.wroc.pl/online/index.html.
Każdy oddział BUWr, który udostępnia zasoby cyfrowe, posiada lub będzie posiadał własny wykaz zdigitalizowanych dzieł, który sukcesywnie będzie uzupełniany o informacje umożliwiające czytelnikom korzystanie ze zbiorów w formie elektronicznej. Przykład takiego wykazu można obejrzeć pod adresem:
http://www.bu.uni.wroc.pl/rkp/digitalizacja_RKP.pdf.
Docelowo wskazane byłoby jednak zbudowanie bardziej funkcjonalnej bazy z informacjami umożliwiającymi sprawne korzystanie z cyfrowych zasobów BUWr. Obecnie prowadzone są bardzo intensywne prace mające na celu uruchomienie Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego, dzięki której użytkownicy BUWr. będą mogli korzystać ze zbiorów za pośrednictwem Internetu.
Nowością i jednocześnie pewnego rodzaju eksperymentem jest Internetowy Sklep BUWr
(http://buwr.pl/sklep/)
- platforma umożliwiająca składanie zamówień na wybrane pliki dostępne w Bibliotece. Pomimo, iż jest to pomysł całkiem nowy i wymaga jeszcze dopracowania wielu szczegółów, został już publicznie doceniony przez autorów raportu o rozwoju e-usług publicznych w Polsce. Raport zatytułowany
„Rozwój eGovernment w Polsce - trzecia edycja badań eEurope” ukazał się 8 lipca 2004 roku i jest dostępny online w serwisie internetowym Ministerstwa Nauki i Informatyzacji na stronie:
http://www.mnii.gov.pl/mnii/_gAllery/10/66/1066.pdf. Usługi online BUWr zostały zaprezentowane w nim jako przykład najlepszych praktyk eGovernment w Polsce. Jest to więc wyraźny sygnał, że wybrany kierunek rozwoju usług wykonywanych w Pracowni Reprograficznej BUWr jest właściwy i powinien być kontynuowany.
Dosyć nowatorskim przedsięwzięciem mającym służyć udostępnianiu a przede wszystkim popularyzacji zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu jest uruchomione w pierwszej połowie 2005 roku Elektroniczne Wydawnictwo Biblioteki
(e-Wydawnictwo BUWr. - http://www.bu.uni.wroc.pl/wydawnictwo/), w ramach którego mają się ukazywać w formie elektronicznej digitalizowane w Pracowni Reprograficznej zbiory. E-Wydawnictwo BUWr ma również służyć uczonym, którzy w ten sposób chcieliby wydawać swoje publikacje, stanowiące opracowania krytyczne zbiorów gromadzonych w BUWr. Pierwszą e-książką wydaną w ramach nowego eWydawnictwa BUWr jest "Eyn gesang Buchlein Geystlicher gesēge Psalmē... Najstarszy śląski śpiewnik kościelny - Wrocław 1525" autorstwa dr Anny
Mańko-Matysiak (http://www.bu.uni.wroc.pl/ebiblioteka/ebooki/najstarszy.html).
Większość osób zaangażowanych w prace związane z digitalizacją zbiorów bibliotecznych czy archiwalnych jest zgodna co do konieczności nawiązania skoordynowanej współpracy pomiędzy różnymi instytucjami w zakresie digitalizacji dziedzictwa narodowego. Współpraca taka jest niezbędna do wypracowania jednolitej strategii ochrony zbiorów przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii teleinformatycznych. W związku z powyższym w połowie 2004 roku Pracownia Reprograficzna zaangażowała się we współpracę z serwisem internetowym
Elektroniczna BIBlioteka - EBIB (http://ebib.oss.wroc.pl/) w zakresie rozwijania ogólnopolskiego forum dyskusyjnego
„Digitalizacja i reprografia”, które obecnie funkcjonuje pod nazwą
„Digitalizacja i biblioteki cyfrowe” i jest dostępne pod adresem
http://ebib.oss.wroc.pl/phpBB/viewforum.php?f=7. Jest to miejsce, w którym można wymieniać informacje, doświadczenia, poglądy na temat digitalizacji oraz tworzenia bibliotek cyfrowych. Mimo, że forum to jest bardzo młodym przedsięwzięciem, już w tej chwili można w nim znaleźć wiele interesujących informacji oraz nawiązać dzięki niemu wiele ciekawych kontaktów. Można żywić nadzieję, że za jakiś czas forum dyskusyjne
„Digitalizacja i biblioteki cyfrowe” stanie się bazą praktycznej wiedzy na temat digitalizacji i zabezpieczania zbiorów bibliotecznych oraz archiwalnych, co być może przełoży się na bardziej zdecydowane i właściwe działania w tej dziedzinie. Wspomniane forum jest również doskonałym miejscem do promowania wdrażanych rozwiązań, dzięki czemu usługi Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu mogą być lepiej wyeksponowane i udostępnione szerszej rzeszy użytkowników.
Jak już wcześniej wspomniano BUWr stoi na początku drogi, którą musi przebyć, aby uruchomić prawdziwą bibliotekę cyfrową. Wiele jest zatem zadań do zrealizowania, najważniejsze z nich to:
1. Określenie polityki dotyczącej udostępniania i opracowania zasobów cyfrowych. Jasno sprecyzowane zasady opracowywania zasobów cyfrowych oraz ich udostępniania umożliwią podejmowanie bardziej konkretnych oraz trafnych decyzji, dotyczących kierunku rozwoju digitalizacji w BUWr. oraz dotyczących inwestycji w sprzęt, oprogramowanie i systemy informatyczne.
2. Zorganizowanie pracy sieciowej oraz opracowanie procedur współpracy pomiędzy poszczególnymi oddziałami. Połączenie stanowisk komputerowych w sieć zapewnia sprawną współpracę pomiędzy stanowiskami do digitalizacji zbiorów i obróbki plików. Ponadto, współpraca w sieci pomiędzy Pracownią Reprograficzną a innymi oddziałami BUWr. zajmującymi się opracowaniem zbiorów umożliwi przygotowanie zasobów cyfrowych do ich dalszego udostępniania użytkownikom Biblioteki. Próbką takiej współpracy, która okazała się bardzo korzystna, było przygotowanie opisów do grafik
Fr. B. Wernera.
3. Przygotowanie się w pewnym zakresie do pracy o charakterze laboratoryjnym. Bardzo dynamiczny rozwój technologii teleinformatycznych wymaga od wykorzystujących je użytkowników ciągłego dokształcania się oraz badania nowych rozwiązań. Ważne jest zatem stworzenie warunków umożliwiających przeprowadzanie testów nowych rozwiązań oraz współpracę z dostawcami nowych technologii. Konieczne jest również angażowanie się we współpracę w tej dziedzinie z innymi bibliotekami w Polsce i za granicą np. poprzez udział w różnego rodzaju konferencjach oraz realizację wspólnych projektów.
4. Stworzenie systemu zarządzania jakością. Digitalizacja zbiorów bibliotecznych jest mocno skomplikowanym procesem i powinno się ją postrzegać jako złożoną strukturę wzajemnie powiązanych zadań, w której każda decyzja ma wpływ na inną decyzję. Konieczne jest zatem rozpoznanie oraz zrozumienie każdego etapu pracy (począwszy od typowania materiałów do digitalizacji, poprzez ich skanowanie, obróbkę, opracowanie a na udostępnianiu skończywszy) i stworzenie sposobów oceny jego realizacji.
Bardzo ważną sprawą jest również to, aby zagadnienia związane z digitalizacją zbiorów i budową biblioteki cyfrowej nie były zamknięte tylko w Pracowni Reprograficznej. Są to przedsięwzięcia, które wymagają bardzo skrupulatnego zaplanowania. Muszą więc zostać przedyskutowane i skonsultowane ze specjalistami od opracowania, katalogowania, konserwacji oraz z informatykami. Nie bez znaczenia jest też umożliwianie poznawania nowych technologii, wszystkim pracownikom Biblioteki. Ułatwi to bowiem wdrażanie nowych rozwiązań oraz ich wykorzystanie w codziennej pracy, co w efekcie przełoży się na lepszą promocję usług BUWr. Wiele przedsiębiorstw w celu przygotowania swoich pracowników do korzystania z nowoczesnych technologii na stanowisku pracy, wykorzystuje metodę opartą na teorii „dyfuzji innowacji”. Jak się okazuje jest ona skuteczna i niedroga. O zastosowaniu tej metody w bibliotece można przeczytać w referacie
„Czym "grozi" wykorzystywanie technologii teleinformatycznych w bibliotece? - uwagi praktyka” wygłoszonym we wrześniu 2003 roku na konferencji
„Internet w bibliotekach II” przez Dorotę Gazicką. Tekst referatu dostępny jest w serwisie
Elektroniczna BIBlioteka - EBIB na stronie http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/gazicka.php.
Podsumowując można stwierdzić, że Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu może się pochwalić pewnymi skromnymi osiągnięciami w dziedzinie digitalizacji i organizowaniu dostępu do zasobów cyfrowych. Trzeba natomiast być świadomym, że należy włożyć jeszcze bardzo wiele zaplanowanej i usystematyzowanej pracy, zdecydowanie więcej niż do tej pory oraz zaangażować ogromne środki finansowe, aby oczekiwania społeczeństwa informacyjnego wobec Biblioteki mogły być należycie zaspokajane.
|
